(Κείμενο-συνέντευξη: Θοδωρής Αντωνόπουλος, Lifo, 16/12/2018)

Τον κομβικό ρόλο του υπόδικου Ν. Μιχαλολιάκου στη συγκρότηση της ΧΑ, η οποία άλλωστε αποτελεί «προσωπικό δημιούργημα κι απόλυτο εξάρτημά του», αναλύει ο γνωστός δημοσιογράφος, που έχει ερευνήσει όσο λίγοι το χρυσαυγίτικο φαινόμενο, στο νέο του πόνημα «Ο Αρχηγός».

Με τη μαραθώνια δίκη της Χρυσής Αυγής να μπαίνει στο τελικό στάδιο και τη ναζιστική συμμορία φοβούμενη τα χειρότερα να ποντάρει επίμονα στη μακεδονολάγνα πατριδοκαπηλεία, μήπως και ρεφάρει, ένα ακόμα αποκαλυπτικό πόνημα έρχεται να φωτίσει ακόμα περισσότερο το «αίνιγμα» του αρχηγού της με τον οποίο η ΧΑ «ταυτίζεται περισσότερο από κάθε άλλο ομοειδές μόρφωμα στον κόσμο», καθώς τονίζει ο συγγραφέας του Δημήτρης Ψαρράς.

Μέλος της ερευνητικής ομάδας Ιός και δημοσιογράφος σήμερα στην Εφημερίδα των Συντακτών, παρακολουθεί στενά πολλά χρόνια τώρα το φαινόμενο ΧΑ κι έχει ήδη κυκλοφορήσει τέσσερα βιβλία σχετικά, δραστηριότητα που προκάλεσε μάλιστα την «αγανάκτηση» της οργάνωσης.

Η μελέτη του «ειδικού ρόλου» του ισόβιου αρχηγού της ΧΑ είναι, λέει, κομβικής σημασίας στο γιατί το παράξενο αυτό πολιτικό μόρφωμα κατόρθωσε να μακροημερεύσει, να αναπαράγεται επί τέσσερις δεκαετίες και αφότου με εφαλτήριο την κρίση και τη συνακόλουθη κατάρρευση του πολιτικού συστήματος γιγαντώθηκε, επενδύοντας στη βία και τη μισαλλοδοξία, να μεταμορφωθεί σε κοινοβουλευτικό κόμμα – το πλέον ακραίο στην Ευρώπη και πρότυπο για τις «Φάλαγγες της Μαύρης Τάξης» διεθνώς.

Αν μάλιστα δεν συνέβαινε η δολοφονία Φύσσα, για την οποία αρχικά ο Μιχαλολιάκος έκανε τον ανήξερο, αναλαμβάνοντας εντέλει την πολιτική ευθύνη, σαν αποδείχθηκε ότι του τα είχε προλάβει όλα ο Λαγός, ακόμα θα «οργίαζε» η οργάνωση εκεί έξω.

Ο Νίκος Μιχαλολιάκος δεν είναι κάποια εξέχουσα προσωπικότητα, ούτε καν «χαρισματική» – «τυπικό Έλληνα μικροαστό» τον χαρακτηρίζει ο συγγραφέας. Ξέρει όμως καλά πώς να χειρίζεται πρόσωπα, πράγματα και καταστάσεις, πώς να «ξεγλιστρά» στα δύσκολα.

Αφότου σύμφωνα με το ναζιστικό ιδεώδες χρίσθηκε απόλυτος άρχων της οργάνωσης, κάτι καταγεγραμμένο στο Πρώτο Καταστατικό της ΧΑ (1986) που σήμερα απαρνείται, η δύναμη της επιβολής του ενισχύεται διαρκώς «από την ανάγκη των πιστών του να του αποδώσουν υπερφυσικές δυνάμεις, όπως ακριβώς συμβαίνει στις θρησκευτικές σέχτες… από την φαντασιακή ισχύ του Αρχηγού αντλούν οι οπαδοί τη δική τους», σημειώνει.

Γνωρίζοντας όμως ότι δεν διαθέτει υπολογίσιμο «εκτόπισμα», όσο και να καμώνεται τον πανίσχυρο παραμένει ταυτόχρονα εξαιρετικά ανασφαλής –όσοι άλλωστε τον αμφισβήτησαν εσωκομματικά, γρήγορα βρέθηκαν εκτός ΧΑ– κι αυτό ίσως αποδειχθεί η «αχίλλειος πτέρνα» του.

Είναι, επιπλέον, τόσο συντριπτικά τα σε βάρος του στοιχεία ώστε φαντάζει απίθανο να τη βγάλει «καθαρή» αυτή τη φορά, θα υποστεί δηλαδή βαριά καταδίκη, εκτιμά ο συνομιλητής μου. Αν μάλιστα συμβεί αυτό, με δεδομένο ότι η ΧΑ αποτελεί «δημιούργημα και απόλυτο εξάρτημά του», τότε θα καταρρεύσει σαν πύργος από τραπουλόχαρτα αφού «Χρυσή Αυγή χωρίς τον Αρχηγό δεν υπάρχει. Μπορεί να διατηρηθεί ένα σχήμα με αυτό το όνομα, αλλά δεν θα έχει καμιά σχέση μ’ αυτό που γνωρίζουμε σήμερα».

Υπόψη βέβαια πως μεγαλύτερη σημασία κι από τη διάλυση της ΧΑ έχει η σθεναρή αποκήρυξη της ρατσιστικής, ξενόφοβης, εθνοκάπηλης ατζέντας της από το σύνολο του λεγόμενου συνταγματικού τόξου – μόνο έτσι ο ακροδεξιός εξτρεμισμός θα χάσει οριστικά το πολιτικό παιχνίδι.

— Τι περαιτέρω προσθέτει «Ο Αρχηγός» στην ήδη πλούσια βιβλιογραφία σας για τη ΧΑ;

Από το 2012 που κυκλοφόρησε το πρώτο μου βιβλίο για το ζήτημα («Η Μαύρη Βίβλος της Χρυσής Αυγής», εκδ. Πόλις) εκδόθηκαν δεκάδες σχετικές μελέτες στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Στη συντριπτική τους πλειοψηφία οι ερευνητές συγκλίνουν στη διαπίστωση ότι η Χρυσή Αυγή είναι μια καθαρά ναζιστική οργάνωση με συστατικά στοιχεία τη βία και το έγκλημα. Αυτό που επιχειρώ να αναλύσω με το νέο μου βιβλίο είναι οι λόγοι για τους οποίους αυτό το παράξενο πολιτικό μόρφωμα κατόρθωσε να μακροημερεύσει, να αναπαράγεται επί τέσσερις δεκαετίες και να μεταμορφώνεται σήμερα σε πολιτικό κόμμα. Για να απαντήσω σ’ αυτό το ερώτημα μελέτησα τον ειδικό ρόλο του ισόβιου Αρχηγού της Χρυσής Αυγής.

— Πώς θα σκιαγραφούσαμε σε λίγες γραμμές τον Νίκο Μιχαλολιάκο; Πώς εξηγείται η ανέλιξη, η επιρροή και η δύναμη επιβολής του; Αν δεν είναι χαρισματικός, είναι πράγματι τόσο «δαιμόνιος»;

Ο Μιχαλολιάκος έχει τα χαρακτηριστικά ενός τυπικού Έλληνα μικροαστού. Εκείνο που τον ξεχωρίζει είναι ότι ακολουθεί με συνέπεια τόσα χρόνια το σχέδιό του να παρουσιάζεται ως ο ηγέτης μιας οργάνωσης που λειτουργεί με τον φανατισμό και την προσκόλληση σ’ αυτό που ονομάζει «κοσμοθεωρία» του, δηλαδή τον γερμανικό εθνικοσοσιαλισμό. Δεν είναι ασφαλώς χαρισματικός, αλλά κάτι τέτοιο δεν απαιτείται από το είδος της οργάνωσής του. Τη δύναμή του την αντλεί από το γεγονός ότι αυτή η κοσμοθεωρία απαιτεί έναν Αρχηγό, κι αυτός πρόφτασε να «καπαρώσει» εγκαίρως τη θέση. Όπως συμβαίνει λ.χ. και με τον ηγέτη μιας θρησκευτικής σέχτας, η επιβολή του ενισχύεται από την ανάγκη των «πιστών» του να του αποδώσουν υπερφυσικές δυνάμεις. Από την φαντασιακή ισχύ του Αρχηγού αντλούν οι οπαδοί τη δική τους.

— Αν η ΧΑ είναι «one man show», δεν είναι τρομακτικό ότι ο ηγέτης της καταφέρνει να ασκεί τόσο απόλυτη εξουσία στα στελέχη του ώστε να δέχονται πρόθυμα να «αυτοθυσιαστούν», αν βρεθούν εκτεθειμένα;

Όπως προκύπτει από βίντεο-ντοκουμέντα που προβλήθηκαν κατά τη δίκη, τα μέλη της οργάνωσης που επιλέγονται να στελεχώσουν τα Τάγματα Εφόδου περνούν από μια ειδική διαδικασία «μύησης», η οποία καταλήγει σε μυστικιστικό όρκο στην οργάνωση και τον Αρχηγό.

Ο βασικός όρος σ’ αυτήν τη μύηση είναι ότι το μέλος πρέπει να είναι έτοιμο να θυσιαστεί προκειμένου να σωθεί ο Αρχηγός. Αλλά αυτό δεν αφορά τις χιλιάδες των οπαδών παρά τις λίγες δεκάδες που εμπλέκονται στις βίαιες δράσεις των ομάδων κρούσης. Μην ξεγελιέστε με τις εμφανίσεις «Ταγμάτων Εφόδου» σε όλη την Ελλάδα. Πρόκειται για δράσεις των ίδιων ανθρώπων –κυρίως του Πυρήνα της Νίκαιας και του Πειραιά– που μεταφέρονται παντού.

— Ποια είναι, θα λέγατε, τα «δυνατά» σημεία του Αρχηγού, ποιες οι «αδυναμίες» του και πώς αντανακλώνται αυτά στη δημόσια δράση του;

Ο Μιχαλολιάκος έχει την ικανότητα να ξεγλιστρά. Όσο κι αν δεν είναι λιγότερο φανατικός από άλλους παλιούς του συναγωνιστές, έχει ανεπτυγμένο το ένστικτο της αυτοσυντήρησης και είναι έτοιμος να κάνει πίσω, να απαρνηθεί δημόσια τα πάντα, να εκθέσει τους «συναγωνιστές» του μόνο και μόνο για να διασωθεί ο ίδιος.

Από την άλλη μεριά είναι εξαιρετικά ανασφαλής. Ακριβώς επειδή δεν διαθέτει κάποιο ιδιαίτερο ηγετικό «χάρισμα», είναι ανά πάσα στιγμή έκθετος στην αμφισβήτηση της αρχηγικής του θέσης από κάποιους φιλόδοξους χρυσαυγίτες. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο έχουν βρεθεί εκτός οργάνωσης όλοι οι κατά καιρούς «υπαρχηγοί» του (Γιαννόπουλος, Ανδρουτσόπουλος, Κουσουμβρής, Ζαφειρόπουλος).

— Ποιο είναι το κομβικό σημείο που αυτός και το κόμμα του «αποπεριθωριοποιούνται» και μπαίνουν δυναμικά στο πολιτικό προσκήνιο, αποκτώντας, εκτός από κοινό, σοβαρά ερείσματα σε ΜΜΕ, κρατικό μηχανισμό, οικονομικούς παράγοντες;

Εκμεταλλεύτηκε, ας πούμε, μια συγκυρία ή ακολούθησε ένα σχέδιο μεθοδικά προετοιμασμένο από καιρό; Το παράδοξο με τη Χρυσή Αυγή είναι ότι ουδέποτε αυτή η οργάνωση υπήρξε πραγματικά περιθωριακή. Ακόμα και τότε που δεν την γνώριζε κανείς και αριθμούσε λίγες δεκάδες μέλη, διοργάνωνε «συνέδριο» στο πολυτελές ξενοδοχείο Κάραβελ, επειδή της το παραχωρούσε ο μαικήνας του ακροδεξιού χώρου της Μεταπολίτευσης, ο εφοπλιστής Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος.

Ασφαλώς δεν υπάρχει κάποιο κρυφό συνωμοτικό σχέδιο, αλλά είναι γεγονός ότι στο ελληνικό «βαθύ κράτος» βρίσκουν ακόμα και σήμερα καταφύγιο οι πολιτικοί κληρονόμοι των δοσίλογων, των κομμουνιστοφάγων της μετεμφυλιακής περιόδου και των χουντικών.

Σ’ αυτό τον σκοτεινό βάλτο επιβίωσε επί χρόνια η Χρυσή Αυγή. Αλλά η μετατροπή της σε «κοινοβουλευτικό κόμμα» δεν θα γινόταν εφικτή, αν δεν υπήρχε το περιβάλλον της κρίσης και της κατάρρευσης του πολιτικού συστήματος από το 2010.

— Έχει, πιστεύετε, εξηγηθεί ως τώρα ικανοποιητικά το γιατί, παρά τις δολοφονίες Φύσσα και Λουκμάν, τις διαρκείς αποκαλύψεις για την εγκληματική της δράση και την απροσχημάτιστη ταύτιση με ναζιστικά ιδεώδη η ΧΑ διατηρεί υψηλά εκλογικά ποσοστά, παρότι μάλιστα έκλεισαν αρκετά γραφεία της; Εξηγείται μόνο σαν «αντισυστημική ψήφος», οφείλεται μήπως στην προσωπική «αίγλη» του Αρχηγού ή θα πρέπει να καταφύγουμε στην κατά Άρεντ κοινοτοπία του κακού;

Δεν θεωρώ ικανοποιητική ερμηνεία ούτε την «αντισυστημική» ψήφο ούτε βέβαια την προσωπική απήχηση του Αρχηγού. Περισσότερο πιστεύω ότι σε ορισμένα τμήματα του πληθυσμού αναπτύχθηκε ένα είδος πολιτικής μνησικακίας, γι’ αυτό και οι περισσότεροι από τους υποστηρικτές της οργάνωσης αδιαφορούν ή ακόμα κι επικροτούν τις πράξεις βίας, όσο κι αν δεν μετέχουν οι ίδιοι σ’ αυτές.

Πρέπει να λάβουμε υπόψη στη σημερινή συγκυρία ότι το ακροδεξιό φαινόμενο είναι παγκόσμιο, ενώ και η Χρυσή Αυγή κατόρθωσε να αναδειχτεί σε εκπρόσωπο αυτού του ρεύματος μετά το σοκ που προκάλεσε στους οπαδούς του Γιώργου Καρατζαφέρη η συμμετοχή του ΛΑΟΣ στην κυβέρνηση Παπαδήμου τον Νοέμβριο του 2011.

— Η ακροδεξιά έχει σίγουρα ρεύμα, η ίδια η ΧΑ έχει άλλωστε και «διεθνιστική» δραστηριότητα. Τι ιδιαιτερότητες παρουσιάζει αναλογικά με άλλα αντίστοιχα μορφώματα στο εξωτερικό;

Σε σχέση με τη διεθνή Ακροδεξιά, η Χρυσή Αυγή είναι ασφαλώς πιο ακραία τόσο στη ρητορική όσο –κυρίως– στην άσκηση ωμής βίας ως μεθόδου πολιτικού «ακτιβισμού». Παρόμοια δράση δεν έχουν παρά μόνο ομάδες στο περιθώριο των μεγάλων ευρωπαϊκών ακροδεξιών κομμάτων. Αυτός είναι ο λόγος που ακόμα και τώρα δεν επιθυμεί να έχει δημόσια σχέση με τη Χρυσή Αυγή η Λε Πεν και οι άλλοι ακροδεξιοί ηγέτες.

Πάντως η Χρυσή Αυγή εξαρχής είχε διασυνδέσεις με ομοϊδεάτες της και παρόμοιες οργανώσεις σε όλο τον κόσμο. Επιχείρησε μάλιστα να συμμετάσχει σε προσπάθειες συγκρότησης μιας «Μαύρης Διεθνούς» που είχαν επιχειρήσει στις αρχές της δεκαετίας του ’90 ο Λε Πεν στη Γαλλία και ο Ζιρινόφσκι στη Ρωσία. Το ενδιαφέρον είναι ότι μετά την ανάδειξή της σε «κοινοβουλευτικό» κόμμα, η Χρυσή Αυγή κατέστη φάρος των νεοναζιστών σε όλο τον κόσμο, ακόμα και στις ΗΠΑ.

— Τι μας λέει η επιλεκτική υιοθέτηση πρακτικών και τρόπων δράσης της κινηματικής Αριστεράς από τη σύγχρονη ακροδεξιά;

Επιχειρήθηκε και στην Ελλάδα κάτι παρόμοιο, αλλά η Χρυσή Αυγή διατηρεί ισχυρούς δεσμούς με το αντικομμουνιστικό παρελθόν του κρατικού μηχανισμού, γι’ αυτό τον λόγο εγκατέλειψε κάθε σχετική ιδέα. Περισσότερο αντιγράφει πρακτικές φανατικών ισλαμικών οργανώσεων. Εκεί την οδηγεί ο φανατικός αντισημιτισμός της.

— Όσον αφορά τη συστημική «ανοχή», είναι άραγε ο Μιχαλολιάκος τόσο χειριστικός και ικανός ή το ίδιο το σύστημα για δικούς του λόγους εκτίναξε έναν λούμπεν αρχισυμμορίτη στην κεντρική πολιτική σκηνή;

Δυστυχώς και σ’ αυτό το ζήτημα έχει αποδειχτεί χρήσιμη στον Μιχαλολιάκο η αντιγραφή των μεθόδων που ακολούθησε το NSDAP, το γερμανικό δηλαδή ναζιστικό κόμμα, προκειμένου να προσεγγίσει την εξουσία. Μπορεί η Δημοκρατία της Βαϊμάρης να έχει ελάχιστα κοινά χαρακτηριστικά με την ελληνική περίοδο της κρίσης, αλλά –όπως αποδείχτηκε– η αντιγραφή των ομάδων κρούσης, ο ακτιβισμός της βίας και η οργάνωση ενός κόμματος-πολιτοφυλακή, απέδωσε στην Ελλάδα, όπως είχε συμβεί στη Γερμανία του Μεσοπολέμου.

Όσο για το «σύστημα», ειδικά τα δυο μεγάλα κόμματα του 2010-2012 (ΠΑΣΟΚ και ΝΔ), ευθύνονται για το γεγονός ότι μόλις είδαν να υπάρχει κάποια απήχηση στο μήνυμα της Χρυσής Αυγής, έσπευσαν να υιοθετήσουν μέρος της ξενοφοβικής και κυρίως αντιμεταναστευτικής της ρητορικής. Πρόκειται για τη λάθος συνταγή, όπως έχει αποδειχτεί και όπου αλλού εφαρμόστηκαν παρόμοιες μέθοδοι από συστημικά κόμματα. Το μόνο που επιτυγχάνεται έτσι είναι να νομιμοποιηθεί η ακροδεξιά πολιτική ατζέντα.

— Ισχύει ότι ευθύνες για τη διόγκωση του φαινομένου ΧΑ φέρει επίσης η Αριστερά και αν ναι, πού εντοπίζονται;

Η Αριστερά ήταν η μόνη που πρώτη διαπίστωσε τον κίνδυνο που αποτελεί για τη δημοκρατία η εγκληματική δράση των ναζιστικών συμμοριών. Επί χρόνια έφερνε στη Βουλή το ζήτημα της Χρυσής Αυγής. Μόλις όμως απέκτησε κοινοβουλευτική εκπροσώπηση η οργάνωση του Μιχαλολιάκου, πολλοί αριστεροί πίστεψαν ότι θα ενσωματωθεί στο σύστημα και θα εξαλειφθεί η βία από τις πρακτικές της. Κάποιοι άλλοι θεώρησαν ότι δεν θα έπρεπε καν να διερευνήσει η δικαιοσύνη τη δράση της, γιατί φοβήθηκαν ότι μπορεί κάτι παρόμοιο να γίνει και με αριστερές οργανώσεις. Πρόκειται ασφαλώς για εντελώς άστοχες τοποθετήσεις, τις οποίες οι ίδιοι που τις διατύπωσαν έχουν πάψει να υποστηρίζουν.

— Με αφορμή ένα ειδικό κεφάλαιο που αφιερώνετε στο θέμα, πόσο χριστιανός είναι αλήθεια ο Μιχαλολιάκος και γενικότερα οι «σκληροπυρηνικοί» Χρυσαυγίτες, με δεδομένη την παγανιστική/μυστικιστική κοσμοθεώρηση του ορίτζιναλ ναζισμού;

Ασφαλώς δεν με ενδιαφέρει αν είναι χριστιανός ο Μιχαλολιάκος ή ο Γερμενής. Πρόκειται εξάλλου για ζήτημα που αφορά ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα. Όμως το ότι η οργάνωση απέκτησε αρχικά κάποιες συμπάθειες στην Ιεραρχία, πρέπει να αποδοθεί στις παραδοσιακές σχέσεις κάποιων Μητροπολιτών με κάθε ακροδεξιό ή υπερσυντηρητικό πολιτικό μόρφωμα.

Εντούτοις οι περισσότεροι Ιεράρχες, καθώς και ο σημερινός Αρχιεπίσκοπος δεν έπεσαν σ’ αυτή την παγίδα. Ακόμα και ο υπερσυντηρητικός Σεραφείμ Πειραιώς, μετά από μια περίοδο συνεργασίας με τη Χρυσή Αυγή, τώρα αλληκατηγορείται με τον Μιχαλολιάκο για το ποιος είναι περισσότερο… σιωνιστής. Βέβαια υπάρχει και ο Αμβρόσιος στο Αίγιο, αλλά αυτός έμαθε ποιμαντική στη χωροφυλακή επί χούντας.

— Έχοντας καταθέσει και ο ίδιος ως μάρτυρας στη δίκη της ΧΑ –όπου μόνο τον Μιχαλολιάκο και τους συγκατηγορούμενούς του δε βλέπουμε ποτέ–, πόσο ικανοποιητική κρίνετε τη διαδικασία και πόσο αισιοδοξείτε για την ετυμηγορία; Υπάρχουν άραγε και πολιτικές ευθύνες για τη μεγάλη της διάρκεια, την «κατευναστική ανοχή» σε τσαμπουκάδες υπόδικων Χρυσαυγιτών βουλευτών όπως ο Λαγός, τις δημόσιες εμφανίσεις τους πλάι σε βουλευτές του συνταγματικού τόξου κ.λπ.;

Η δίκη της Χρυσής Αυγής εξελίσσεται πλέον με πολύ ικανοποιητικό ρυθμό. Χωρίς να μπορώ να προδικάσω τίποτα, θεωρώ ότι τα τεκμήρια που έχει ήδη στα χέρια του το δικαστήριο είναι συντριπτικά. Νομίζω ότι αυτός είναι ο λόγος που ο Μιχαλολιάκος έχει αναγορεύσει πλέον σε άτυπο υπαρχηγό του τον Λαγό, τον πιο εκτεθειμένο από τα στελέχη της οργάνωσης. Στόχος του είναι να λειτουργήσει η «ομερτά», η σιωπή συνενοχής των κατηγορουμένων.

Νομίζω ότι ορθά το δικαστήριο έχει επιτρέψει στους συνηγόρους των ναζιστών να καθυστερούν τη διαδικασία, προκειμένου να μην έχουν κανένα παράπονο. Αλλά είναι γεγονός ότι έχει δημιουργηθεί μια αμήχανη εκκρεμότητα για τα κόμματα του συνταγματικού τόξου, τα οποία αισθάνονται υποχρεωμένα να υποδύονται ότι οι βουλευτές της Χρυσής Αυγής είναι «εκπρόσωποι του λαού», ενώ είναι ταυτόχρονα κατηγορούμενοι για βαριά κακουργήματα.

— Γιατί είναι τόσο σημαντικό το Πρώτο Καταστατικό της ΧΑ που καταθέσατε στο δικαστήριο και γιατί σήμερα η οργάνωση το απαρνείται, τουλάχιστον λεκτικά;

Το καταστατικό αυτό περιγράφει με σαφήνεια τόσο τη ναζιστική ιδεολογική συγκρότηση, όσο και την απόλυτα ιεραρχική της διάρθρωση. Ο λόγος που επιχειρεί σήμερα ο Μιχαλολιάκος να το απαρνηθεί είναι ότι στο καταστατικό περιλαμβάνεται κεφάλαιο με τίτλο «Η Αρχή του Αρχηγού», όπου αναλύεται η απόλυτη κυριαρχία του ίδιου σε όσα κάνει η οργάνωση. Πρόκειται βέβαια για μετάφραση του γερμανικού όρου «Führerprinzip», τον οποίο χρησιμοποιούσε για το κόμμα του και τον εαυτό του ο Χίτλερ. Ασφαλώς είναι εξαιρετικά επιβαρυντικό προσωπικά για τον Αρχηγό το έγγραφο αυτό.

— Θα είναι πιστεύετε καταλυτική για την ύπαρξη της ΧΑ μια βαριά καταδίκη του Αρχηγού και των πρωτοκλασάτων στελεχών του; Θα επιβίωνε άραγε η οργάνωση χωρίς τον Μιχαλολιάκο;

Σ’ αυτό το σημείο είμαι κατηγορηματικός. Χρυσή Αυγή χωρίς τον Αρχηγό δεν υπάρχει. Μπορεί να διατηρηθεί ένα σχήμα με αυτό το όνομα, αλλά δεν θα έχει καμιά σχέση μ’ αυτό που γνωρίζουμε σήμερα.

*Το βιβλίο του Δημήτρη Ψαρρά «Ο Αρχηγός, το αίνιγμα του Ν. Μιχαλολιάκου», κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πόλις.